Elikatzeko eskubidea, etxebizitzarena bezala, bizitza hobera igaro zen, eta kapitalaren esku erabat pribatizatutako eskubidea da.

Edozein zomorro bizidunek, termitetatik hasi eta kastoreetaraino, enarak eta gizakiak barne, gutxienez bi gauza behar dituzte bizirauteko: janaria eta etxebizitza. Gainerakoak laguntzen du, baina bi elementu horiek oinarrizkoak dira. Kontua ez da giza eskubide bat direla, giza eskubide bat direla, baizik eta bizitza ez dela ulertzen horiek gabe. Etxea eta janaria, hori da kontua. Neandertalek ere bazekiten.

Bizitzaren oinarrizko osagaiak elikadura eta etxebizitza badira, bizitza duinaren oinarrizko osagaiak elikadura eta etxebizitza duinak dira. Hori horrela bada, zer gertatu da janari eta etxebizitza duinak gaur egun luxu bat direla onartzeko? Gure bizitzak kontrolatzen eta administratzen dituenak etsita onartzea oinarrizko bi giza eskubide horiek aukerakoak izatea eta herritarren zati pribilegiatu txiki baten eskura egotea erabaki izana?

Hemen, enegarren aldiz, estatistika ofizialek jasotako oinarrizko elikagaien prezioen igoera amaigabeak zerrendatu genitzake berriro, oliba-olioa hainbeste igo dela, ogia hainbeste, lekaleak hainbeste, esnekiak, fruta eta barazkiak, haragiak, arraina (eta arraina...) baina berdin dio. Zer axola du 2021az geroztik elikagaiak ia % 30 garestitu direla idazten badugu, baina azken hamarkada ikusten badugu igoera % 43koa izan dela, eta elikagai batzuetan, hala nola oliba-olioan, 2005etik hona % 196 edo % 97,1 fruta? Bost axola. Datuengatik izango da... Etxebizitzaren garestitzearen ondoan eta soldatekin gertatzen ari denaren ondoan jar ditzakegu, eta ikusiko da, ikusi nahi duenarentzat, eragiten ari den kalte sozialaren garrantzia.

Hau irakurtzen ari denak, gizarte-talde pribilegiatu horretakoa ez bada, badaki gero eta gehiago eta zailagoa dela erosketa egitea ordaindu ezin duzuna ordaindu ondoren geratzen zaizun diruarekin.

2023an oinarrizko elikagaien kontsumoa eta prezioak ebaluatu zituen CNM1en datuak berriro jar genitzake, eta egiaztatu genuen % 8,8 gutxiago jan genuela prezioak % 8,7 gehiago igo zirelako, eta elikadura-gastua egonkor mantendu zela, familiek, besterik gabe, ezin dutelako diru gehiago erabili janarira. Teilatua jo dugu, neurri batean, teilatu hori ere inoiz baino garestiagoa delako.

«Noizean behin norbaitek zerbait egiten duela ematen du, baina neurri faltsuak dira, beraiek badakite eta guk badakigu»

Espainiako Estatua marka zuri gehien kontsumitzen duen EBko estatua izateak, agian, zerbaitegatik da, produktu ultraprozesatuek beren kontsumo neurrigabea izateak, agian, zerikusia du, Mediterraneoko dietaren antzeko zerbait jateak, elikagai freskoetan, osasungarrietan eta hurbiltasunean oinarritutakoa, kimera bat izateak zerikusia izango du. Noizean behin norbaitek zerbait egiten duela ematen du, baina neurri itsusiak dira, haiek badakite eta guk badakigu.

Akordatzen al zarete ezer ez dela izan elikagaien prezioen krisia Ukrainako gerra zela eta? Edo lehorteagatik edo ez dakit non ez dakidan uzta txarrengatik edo nazioarteko garraioarekin dagoen egoeraren araberako arazo batengatik? Gure eskumenetik kanpo dauden eta, beraz, ezer egin ezin dezakegun arrazoiengatik duintasunez jan ezin dezakegula dioen markoa ezartzen digute. Baina ez, arrazoiak ez dira jainko olinpikoen haserrea, ezta horiek zuzentzeko neurriak ere, politika publikoak alda ditzakeenarena izan ezik.

Adosten al da bere garaian alarmak piztu zirela igoera horrek herritarren osasunean izan zuen eraginagatik, epe labur eta ertainean, batez ere haurren artean, obesitatea bezalako arazoengatik zigortuta baitzegoen, Espainiako Estatua Europako bigarren tasarik altuena izanik?

Gogoratzen al duzue benetako elur-jausi guztiz disimulaezin horren aurrean, hoberoak BEZa pixka bat jaistea erabaki zuela? Eta zer gertatu zen? Izan ere, marjina supermerkatuetan geratu zen zantzuak daude, hau da, elikagaien banaketako operadore handientzako dirulaguntza zuzena izan zela. Eta ez dugu guk bakarrik esaten, Ogasun Ministerioaren enpresa-marjinen behatokiak esaten du.

«BEZa jaisteagatik edo ez jaisteagatik izango da, baina supermerkatu kate handi baten jabea izateak negozio biribila dirudi gaur egun»

2023tik 2024ko lehen hiruhilekora arte, supermerkatuek diru-sarrerak irabazi bihurtzeko gaitasuna handitu zuten. Hau da, irabazi marjinak handitu dituzte. Banaketa-enpresen erosketen eta salmenten arteko diferentziala 3.700 milioitik 4.000 milioira igo da, neurriaren aurreko datuak gerokoekin alderatuz. BEZa jaitsi zenetik, supermerkatuen marjinaren hazkundea % 8koa izan da. BEZa jaisteagatik edo ez jaisteagatik izango da, baina supermerkatu kate handi baten jabea izateak negozio biribila dirudi gaur egun.

Espainiako Bankuak kalkulatu duenez, elikagaien BEZaren jaitsierak, 2023aren hasieran abian jarri zenak, 4.500 milioi euro inguruko kostua izan du diru publikotik. Eta hori guztia oinarrizko elikagaien prezioek hilabetez hilabete igotzen jarrai dezaten. Gainera, iraileko itxierarekin, elikagaien BEZaren jaitsierak normaltasun deserosora itzuliko da, 2025etik aurrera elikagaien prezioaren BEZaren murrizketarik gabe. Europako Banku Zentralak ere onartu du inflazioa azaltzen duen arrazoia elikagai- eta banaketa-enpresa handien mozkin eta marjina handiak direla.

Zer gehiago nahi dugu? Nork gehiago esan behar du?

Duela hilabete batzuetatik hona, berriz ere esan digute ekaitza igaro dela, uztailean elikagaiak % 3,1 baino ez zirela igo, prezioak apaldu egin direla, dena normaltasunera itzuli dela. Normaltasuna? Zein normaltasun?

«Elikagaien prezioek ez dute behera egin polkaren urteaz geroztik, eta inork ezer egiten ez badu, ez dute inoiz egingo. Azoka da, lagunok»

Hau noizean behin askatzen gaituzten letagina da: Igoerak moderatu egin dira. Ongi da. Esaten ari zaiguna da ez daudela beti zerurantz egindako eskalada batean, ez jaitsi direnik. Elikagaien prezioek ez dute behera egin polkaren urteaz geroztik, eta inork ezer egiten ez badu, ez dute inoiz egingo. Azoka da, lagunok.

Gaurko prezio altuak biharko prezio baxu berriak dira. Gora egiteko eta osasuntsu jateko elikadura utopia bat da gaur egun herritar gehienentzat. Hori da normaltasuna. Elikatzeko eskubidea, etxebizitzarena bezala, bizitza hobera igaro zen, eta kapitalaren esku erabat pribatizatutako eskubidea da. Eta gure klase politikoak errepikatzen du ezer ezin dela egin fake neurriez gain. Gure bizitzako gauzarik garrantzitsuenetako bi, hala nola teilatupean jatea eta lo egitea, bizitza bera kostatzen ari zaigu.

Ezer ez egitea min eta sufrimendu sozial ikaragarria eragitea da. Ezer ez egitea herriaren aurkako politika egitea da. 2021ean, 13,1 milioi pertsona (Espainiako biztanleriaren % 27,8) pobrezia- eta gizarte-bazterketako arriskuan daude. Herrialde honetako hiru pertsonatik ia bat. 2019an 12,4 milioi ziren, biztanleriaren % 20,7. Tasa hori batez bestekoa da, eta alde handiak daude sexuaren, adinaren, nazionalitatearen, hezkuntza-mailaren edo etxekoen unitate motaren arabera. Biztanleriaren % 45ek zailtasun handiak ditu hilaren amaierara iristeko. Desberdintasun soziala urtez urte handitzen da. 2021ean, biztanleriaren ehuneko 20ko errenta aberatsena % 20 pobreena baino 6,2 aldiz handiagoa da. Janaria eta sabaia eskatzea ez dirudi asko eskatzea denik, baina hala da.

Gure ustez, bi ondorio argi daude: elikatzea gero eta garestiagoa da, eta familia askorentzat zuzenean ezinezkoa da modu osasuntsuan elikatzea, eta bi, gobernuaren neurriek porrot egin dute.

«Nahikoa da gure ahalegin soziala errentariei, supermerkatuei eta oligarkei transferitzea»

Gobernuak, parlamentuak, hainbat administrazio ez badira gai herritarrei elikadura eta sabaia bermatzeko, orduan, zertarako daude hor? Ehunka neurri posible daude egoera horri aurre egiteko eta dinamikak aldatzeko, eta horiek guztiak guztiz aplikagarriak dira. Nahikoa da gure ahalegin soziala errentariei eta supermerkatu eta oligarkei transferitzea. Bizi baldintza miserableek muga bat izan behar dute.

Neurri sendoak behar ditugu, eta, etxebizitzaren kasuan bezala, konponbidea ez da iritsiko fake neurriekin, hala nola prezio gomendagarriak dituen indize batekin edo banatzaileek geratzen duten BEZaren jaitsiera batekin. Besteak beste:

• • Elikagaien oinarrizko saskia definitzea eta haren prezioa mugatzea.
  • Errenta txikiagoa duten familientzako elikadura freskorako bonu sozial bat sortzea
  • Elikatze-katearen prezioak kontrolatzeko sistema eraginkorra ezartzea eta oinarrizko elikagaien prezioetan gehiegikeriak gertatzen diren kasuak gogorki zigortzea.
  • Laguntza publikoarekin elikagaiak banatzeko azpiegiturak sortzea, hala nola udal-merkatuak supermerkatu-kate handien esku berreskuratzea

Puntu honetan, ona litzateke Frantziako iraultzaren aurreko gertaera gogoratzea, Maria Antoinette printzesak, herriak ogi faltagatik jasaten zuen goseaz oharturik, esan zuenean: Jan ditzatela pastelak!