Vandana Shiva fisikari, filosofo eta idazle indiarra da. Ekofeminismoaren aldeko ekintzailea, 1993an Ondo Irabazitako Mantenuaren Saria jaso zuen — Nobel Alternatiboa ere deitua —. Ikerketa Zientifiko, Teknologiko eta Ekologikorako Fundazioa sortu zuen. Bere ekimenen artean daude nekazaritza ekologikoa sustatzea eta hedatzea (Navdanya programa), biodibertsitatea aztertzea eta mantentzea (Hazien Unibertsitatea, Bizitza Iraunkorrerako Nazioarteko Elkargoa), emakumeek mugimendu ekologistarekiko duten konpromisoa sustatzea (Aniztasunaren aldeko Askotariko Emakumeak), edo sentimendu demokratikoa birsortzea (Demokrazia Bizia Mugimendua).

Apartheid ekologikoa kontzeptua erabiltzen duzu maiz. Zeri egiten diozu erreferentzia: gizakiaren eta naturaren arteko banaketari, edo, oro har, gizartean ugaritu den nagusitasun sentimenduari?

Bi planteamenduekin zuzen zabiltza. Izan ere, guztia dago konektatuta: gizakiaren eta naturaren arteko bereizketa artifiziala guztiz lotuta dago gizaki batzuk bertzeengandik modu bortitz eta basati batean banatzearekin. Betiere, boterea eta pribilegioa oinarri izanda. Urteen joanak erakutsi du aldatu egin dela hori gertatzen den modua, baina ez prozesua bera.

Prozesu horiek guztiek, beraz, hierarkia baten beharra dute?

Ezagutzaren hierarkiak eraikitzen diren moduen beharra, esanen nuke. Apartheid epistemiko deritzot nik horri. Hau da, badago pertsona talde bat ez duena deus ere sortzen baina tresnak asmatzen dituena bertze herritar batzuek edo naturak berak sortzen dutenaren jabe izateko. Adibidez, apartheid ekonomikoa ageria da ez zaionean baliorik ematen emakumeek, laborariek eta naturak ingurumenaren alde egiten duten lanari; ordea, horiek erabiltzen dituzten haziak, erraterako, enpresa handien jabetzakoak bihurtzen dira azkenerako. Beraz, haien lanari baliorik ez emateaz gain, aitortza eta lan hori bera kendu egiten diete.

«Naturaren alde egiten duten andreek ikusten dute basoek ura, lurzorua eta haizea ematen digutela. Kontrara, kapitalismoak egurra ikusten du, moztu eta saldu dezakeena»

Feminismoaren eta mugimendu ekologistaren arteko lotura hertsia dela erranen zenuke?

Bai. Enpresa handien kontra borrokatzen ziren kasu jakin batzuen berri izan nuenean jabetu nintzen ni horretaz, guztiek faktore bat zutelako komunean: emakumeak ari ziren ingurumenaren alde. Adibidez, Indiako Plachimada eskualdean Coca-Cola enpresak planta bat egin nahi zuen, bertan ur anitz zutelako. Bada, enpresak egunean 1,5 milioi litro ur erabiltzen zituen edaria egiteko, eta herritarrei ur zikina eta toxikoz betea gelditzen zitzaien. Gainera, gehienak laborariak zirenez, egoera horrekin ezin zuten aurrera egin. Herriko emakumeak antolatu egin ziren, eta laguntza eskatu zidaten. Azkenean, 2005ean, planta hura ixtea lortu genuen.

Momentu hartan, neure buruari galdetu nion: emakumeak zer ari dira ikusten, bertzeek ikusten ez dutena? Sinplea da: naturaren alde egiten duten andreek ikusten dute basoek ura, lurzorua eta haizea ematen digutela. Kontrara, kapitalismoak egurra ikusten du, moztu eta saldu dezakeena; baina, horrekin batera, ikusten du zer irabazi izanen dituzten arbola horiek guztiak moztuz gero: haientzat, suntsiketa irabazia da.

Alde horretatik, zer lotura dago egungo sistema ekonomikoaren, patriarkatuaren eta maskulinitatearen artean?

Azpimarratu nahiko nuke patriarkatuaz mintzatzean ezin garela mugatu sistema ekonomikora soilik, botere basatia duen sistema bat baita. Eta, testuinguru horretan, ulertzen da emakumeak gizonak baino gutxiago garela; natura hilda dagoela, eta gizakiak baino gutxiago dela; eta landareak bizigabeak eta pasiboak direla. Baina hori ez da horrela: munduko landaredia da bizitzaren oinarria. Patriarkatuak dio natura hilda dagoela, eta, ekintza horren bidez, aldarrikatzen du zerbait sortuko duela suntsitzen ari den horrekin. Sistema berriztagarri eta birsortzaile gisa suntsitzen denean, hori lotzen da botere maskulino, patriarkal, militarizatu eta bortitzarekin, diru gosea duen ekonomia batekin.

Diru gosea dute batzuek, erosteko beharra bertzeek. Zer egin daiteke hain zabaldua dagoen pilatzearen kulturarekin?

Ez parte hartu. Eta hori egiteko modu bakarra da erostea ez den bertze zerbaitekiko konpromisoa hartzea. Horregatik diot nik baratzeak irakasle onak direla: tomate landare bat baduzu, eta ikusten baduzu horiek jaten dituztenak pozik daudela, edo haziak barrideei ematen ahal dizkiezula haiek ere baratzeak izateko, askoz ere poztasun handiagoa sentituko duzu zuk ere. Ordea, kamiseta edo soineko gehiago erosteak ez dizu poztasunik emanen epe luzera, beti egonen delako zerbait erosi ez duzuna eta eskuratu nahi duzuna.

Horri guztiari aurre egiteko trantsizio ekosozialaz mintzo dira anitz. Zer neurritan da prozesu teknologiko bat, eta zer neurritan pentsamoldeari lotutako prozesu bat?
Trantsizioak mundu osoan eragin beharko luke aldaketa; bertzela, ez da egokia izanen, dagoeneko arazoak ekarri dizkigun sistema hori errepikatzea bertzerik ez baitugu lortuko. Teknologia aipatu duzu, baina gaur egungo krisia ama lurraren krisi bat da, ingurumenarenarena eta haren prozesuena; hori guztia kontrolatzeko tresna teknologikoak bilatzea ez da inondik inora ere erantzuna. Lurrarekin dugun harremana da aldatu behar duguna, eta horren arabera egin behar ditugu aldaketa guztiak. Markoa eraikitzen ari garen bitartean iritsiko dira tresnak, baina horiek lortzea ezin da lehentasuna izan.

«Lurrarekin dugun harremana da aldatu behar duguna, eta horren arabera egin behar ditugu aldaketa guztiak»

Apartheid ekologikoaren ondoriorik handienak pairatzen dituzuen herrialdeetan nola ikusten dituzue herrialde aberatsek trantsizio ekosozialari buruz egiten dituzten eztabaidak?

Hausnarketa horiek badituzte arazoak: horietako bat, adibidez, boteretsuenak, arazoa sortu dutenak ari direla trantsizio prozesuari forma eman nahian. Hau da, herritarren %1 dira kutsadura isurpenen %60ren erantzule. Bada, arazo hori sortu duten berberak ari dira diseinatzen isurpen sistema berriak, emisio horiek berdearen izenean ezkutatuz. Hori ez da legezkoa; kutsatzen duenak ordaindu egin behar du, mindutako pertsona guztiak nolabait konpentsatzeko bederen.

Zuriketa berdea da bertze arazoetako bat. Izan ere, ingurumenak pairatu behar duen mehatxua ez da mugatzen esplotaziora bakarrik: esplotazio horren zuriketa berdeari ere aurre egin behar diogu. Gure herrialdeak eta lurrak, ditugun baliabide naturalengatik, kolonizatu egiten dituzte enpresa eta herrialde aberatsek: India espezieengatik, Hego Amerika urreagatik eta zilarragatik, eta, gaur egun, bertze hainbat lurralde litioagatik. Gure askatasuna eta demokrazia aberatsei ematen ari dira, eta hori guztia zuriketa berdearen bidez ezkutatzen.

«Ingurumenak pairatu behar duen mehatxua ez da mugatzen esplotaziora bakarrik: esplotazio horren zuriketa berdeari ere aurre egin behar diogu»

Horri guztiari aurre egiteko, «ama lurraren demokrazia» martxan jartzea da zure proposamena. Zertan datza?

Natura eta gizakia elkarri lotuak daudela onartzea da planteamendu horren gakoetako bat. Adibidez, arnasten dut; beraz, banago arbolei konektatuta. Barazkiak jaten ditut; beraz, banago lurzorura konektatuta. Ura edaten dut; beraz, banago errekara konektatuta. Planteamendu horren bigarren gakoa da ezerk ez duela erraten naturaren elementu horietako bat baino zerbait gehiago naizela. Hau da, ama lurraren demokrazian ez dago hierarkiarik. Guk ezin dugu erabaki ama lurra baino gehiago garenik, berak ez baitu erabaki gu mikrobio bat baino gehiago garenik. Ez du inoiz erran gizonak emakumeak baino gehiago direnik; guztiei eman digu errespetua eta leku bat, modu batera edo bertzera. Planteamendu hori ulertu eta bultzatu behar dugu.

Jendeari nola ulertarazten ahal zaio hori?

Lan egin dezatela baratzean. Ama lurraren demokraziarako heziketarik onena eta eraginkorrena eskuak lurrean jartzea da, hazi bat hartu eta landatzea. Landatutako tomate hori hazi eta ondu orduko, ama lurraren demokrazia ulertu izanen dute guztiek.